Mediolańskie instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych wydane na polecenie Karola Boromeusza i ich recepcja w Kościele katolickim

Szczegóły produktu Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych (1577), opracowane na zlecenie i pod nadzorem kardynała Karola Boromeusza (1538‒1584) przez duchownych wspierających go w zarządzaniu archidiecezją mediolańską, są uważane za najważniejszy dokument, określający zasady kształtowania katolickiej sztuki sakralnej w okresie potrydenckim. Z zawartych w nich, jasno sformułowanych regulacji korzystano w niemal całym świecie, starając się jak najlepiej dostosować formy dzieł sztuki do wymogów liturgii i do przekazywania za ich pomocą prawd wiary. Instrukcje odegrały też kluczową rolę w sformułowaniu nowożytnej łacińskiej terminologii liturgiczno-artystycznej. Pierwszy pełny przekład Instrukcji na język polski został zaopatrzony w kompletny aparat naukowy, a także dopełniony obszernymi wprowadzeniami, wyjaśniającymi okoliczności powstania tego dzieła i problematykę jego autorstwa oraz określającymi jego miejsce w dorobku piśmiennictwa artystycznego XVI stulecia. Zalecenia zawarte w Instrukcjach skonfrontowano też z formami dzieł sztuki sakralnej zrealizowanymi pod nadzorem Boromeusza i drobniejszymi wypowiedziami na temat sztuki, sformułowanymi przez niego i w jego środowisku. Spis treści I Piotr Krasny, Koncepcja sztuki sakralnej wypracowana w kręgu Karola Boromeusza i jej recepcja w epoce nowożytnej Wstęp Zarys biografii Karola Boromeusza Wydawnictwa wyrażające stosunek Karola Boromeusza, jego współpracowników i najbliższych uczniów do sztuki sakralnej Dekrety pierwszych synodów mediolańskiej archidiecezji i prowincji kościelnej Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych Inne instrukcje wydane w archidiecezji mediolańskiej za rządów Boromeusza Książeczka przypomnień Kazania Boromeusza Wczesne wydawnictwa hagiograficzne poświęcone Boromeuszowi Konkluzja Patronat artystyczny Karola Boromeusza na tle jego działalności reformatorskiej i duszpasterskiej Rola wizytacji kanonicznych i apostolskich w rozpoznaniu stanu architektury sakralnej w mediolańskiej archidiecezji i prowincji kościelnej Organizacja budów, przebudów i restauracji kościołów. Znaczenie fabryk-instytucji w tych działaniach Architekci na usługach Boromeusza Restauracje „starodawnych” kościołów Nowe urządzenie katedry mediolańskiej Fabryki kościołów pomocniczych związanych z katedrą mediolańską Przekształcenie świątyń zakonnych w nowych dzielnicach Mediolanu w ośrodki masowego duszpasterstwa Budowa nowych Kościołów-sanktuariów maryjnych w archidiecezji mediolańskiej Sakralizacja przestrzeni publicznej w Mediolanie Patronat w zakresie malarstwa i rzeźby Fundacje wyrobów złotniczych. Konkluzja Kluczowe zagadnienia patronatu artystycznego i poglądów na sztukę w kręgu Karola Boromeusza Ścisłe podporządkowanie ukształtowania kościoła i jego wyposażenia zasadom sprawowania liturgii Wspaniała oprawa artystyczna liturgii jako środek do pobudzania pobożności wiernych Zasada stosowności w kształtowaniu sztuki sakralnej Chrześcijańska tradycja artystyczna jako źródło rozwiązań określających tożsamość sztuki Kościoła katolickiego Miejsce obrazów w życiu Kościoła Rola biskupa we właściwym kształtowaniu sztuki sakralnej Rola artystów w kształtowaniu sztuki sakralnej Konkluzja Inspiracje dla poglądów na sztukę Karola Boromeusza i jego współpracowników oraz dla patronatu artystycznego tego hierarchy Pisma Ojców Kościoła i wczesnochrześcijańskie budownictwo sakralne Regulacje prawne i patronat artystyczny włoskich biskupów-reformatorów działających w dwóch pierwszych tercjach wieku XVI Protestanckie koncepcje sztuki sakralnej i regulacje prawne wpływające na jej tworzenie Starożytna filozofia i retoryka pogańska Nowożytna teoria sztuki Konkluzja Wydawnictwa, wypowiedzi i działalność Karola Boromeusza oraz jego współpracowników jako wzorce stosunku biskupów do sztuki w czasach po Soborze Trydenckim. Recepcja poglądów i patronatu artystycznego Boromeusza wśród jego następców i uczniów Instrukcje i patronat artystyczny Karola Boromeusza jako kwintesencja „normy i formy” sztuki Kościoła rzymskiego Regulacje w Aktach Kościoła Mediolańskiego i niektóre aspekty patronatu Boromeusza nad sztuką jako zachęta do zachowania lokalnych zwyczajów w kształtowaniu sztuki sakralnej Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych wzorowane na mediolańskich Konkluzja Oddziaływanie Instrukcji i innych pism opracowanych w kręgu Boromeusza oraz jego patronatu artystycznego na sztukę w Rzeczypospolitej Zakończenie II Michał Kurzej, Wstęp do przekładu. Okoliczności powstania Instrukcji i ich rola w programie reformy archidiecezji mediolańskiej Problem autorstwa Instrukcji Kompozycja dzieła i jego zasadnicze zalecenia Język Instrukcji i zastosowana w nich terminologia artystyczna Reedycje Instrukcji i ich rola w badaniach nad sztuką Zasady przygotowania przekładu Zasady opracowania tekstu przekładu i jego zilustrowania III Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych w dwóch księgach – przełożył Michał Kurzej Instrukcji księga I Rozdział I. O lokalizacji kościoła O sąsiedztwie i połączeniu budynków kościelnych z miejscem kościoła O parceli pod budowę kościoła O wielkości powierzchni kościoła Rozdział II. O kształcie kościoła O sposobie budowania kościoła w kształcie krzyża Rozdział III. O ścianach zewnętrznych i fasadzie Rozdział IV. O atrium, portyku i kruchcie Rozdział V. O przekryciu i zadaszeniu Rozdział VI. O posadzce Rozdział VII. O wejściach Rozdział VIII. O oknach Rozdział IX. O kościelnych schodach i stopniach Rozdział X. O prezbiterium Rozdział XI. O ołtarzu głównym O stopniach ołtarza głównego O miejscu wizerunku Ukrzyżowanego Rozdział XII. O chórze Rozdział XIII. O tabernakulum Najświętszego Sakramentu Rozdział XIV. O kaplicach i ołtarzach bocznych Rozdział XV. Instrukcja o cechach wspólnych prezbiteriów, kaplic oraz ołtarzy głównych i bocznych O wnęce na ampułki O żelaznym gwoździu do zawieszania biretu O dzwonku O kratach kaplic i przegrodach ołtarzy O drewnianej listwie ołtarza O krośnie używanym do ołtarza O drewnianym stopniu z tyłu ołtarza O mensie ołtarza głównego O wgłębieniu na święte relikwie w ołtarzu, który ma być konsekrowany O mensie ołtarza i woskowanym płótnie O kamieniu portatylu Rozdział XVI. O miejscach, naczyniach i relikwiarzach, w których składa się święte relikwie O pierwszym typie miejsca na relikwie O drugim typie miejsca na relikwie O trzecim typie miejsca na relikwie O naczyniach i relikwiarzach, które mają być złożone w wyżej opisanych miejscach Rozdział XVII. O świętych wizerunkach i obrazach Czego należy się wystrzegać, a co przeciwnie, trzeba zachowywać w świętych obrazach O stosowności świętych wizerunków O atrybutach świętych O miejscach niestosownych dla świętych obrazów O zwyczaju błogosławienia wizerunków O wypisywanych niekiedy imionach świętych O ozdobnikach i dodatkach dekoracyjnych O tablicach wotywnych Rozdział XVIII. O lampach i lampadariach O kształcie lamp O lampadarium i jego kształcie O liczbie lamp O miejscu lampadarium Rozdział XIX. O baptysterium. O miejscu i kształcie kaplicy chrzcielnej O ołtarzu kaplicy chrzcielnej O miejscu baptysterium tam, gdzie nie można go zbudować poza kościołem O różnicach baptysteriów typu rzymskiego i ambrozjańskiego O lokalizacji i kształcie baptysterium typu rzymskiego O srebrnej łyżce O lokalizacji i kształcie baptysterium typu ambrozjańskiego Cechy wspólne baptysteriów rzymskich i ambrozjańskich O cyborium O pokrywie O otoczeniu baptysteriów obydwu typów O kolumnadzie O konopeum O szafie na święte krzyżmo itp O mniejszym baptysterium O innym kształcie kaplicy i otoczenia na użytek obu typów baptysteriów – rzymskiego i ambrozjańskiego O lokalizacji baptysterium po prawej stronie Drugi kształt baptysterium typu rzymskiego O drugim naczyniu Drugi kształt baptysterium typu ambrozjańskiego O sakrarium Wspólne cechy baptysteriów w drugim kształcie dla obu obrządków O cyborium i szafie O innym kształcie cyborium O drzwiczkach cyborium O trzecim kształcie baptysterium wyłącznie na użytek rzymski Rozdział XX. O sakrarium Pierwszy kształt sakrarium Drugi kształt sakrarium Rozdział XXI. O kropielnicy Rozdział XXII. O ambonach i pulpicie O dwóch ambonach O jednej ambonie O lokalizacji ambon O kazalnicy Rozdział XXIII. O konfesjonale O liczbie konfesjonałów Kształt konfesjonału O podstawie O siedzisku spowiednika O wysokości konfesjonału O listwie, na której opiera się spowiednik O klęczniku penitenta O stopniu podnóżka O środkowym okienku O wizerunku Ukrzyżowanego O tym, co umieszcza się na innych deskach konfesjonału O puszkach na ofiary, których nie umieszcza się w konfesjonałach W którym miejscu kościoła należy ustawić konfesjonały O miejscu spowiednika i penitenta Rozdział XXIV. O przepierzeniach służących do podzielenia kościoła Rozdział XXV. O kobiecych siedziskach, które nazywają ławkami Rozdział XXVI. O dzwonnicy i dzwonach O kondygnacjach O oknach O schodach O zwieńczeniu O wejściu O miejscu dzwonnicy O liczbie dzwonów O zegarze O innym kształcie dzwonnicy O słupach ceglanych zamiast dzwonnicy O błogosławieniu dzwonów i tym, czego należy unikać przy ich odlewaniu Rozdział XXVII. O grobach i cmentarzach O podwójnej pokrywie grobu O antabie grobu O cmentarzach O miejscu kostnicy O bramach cmentarnych Rozdział XXVIII. O zakrystii O lokalizacji i oknach zakrystii O podłodze zakrystii O drzwiach zakrystii O miejscu świętego wizerunku i ołtarza w zakrystii O oratorium albo ołtarzu w zakrystii O tabliczce modlitw O lawaterzu O komodzie na szaty liturgiczne O drążkach do wywieszania szat liturgicznych O szafce bibliotecznej O okazalszej szafie O szafie na stroje kanonickie Rozdział XXIX. O miejscu, w którym przechowuje się mary i inne rzeczy tego typu Rozdział XXX. O kaplicach, w których trzeba czasem odprawiać msze Rozdział XXXI. O kaplicach, w których nie odprawia się mszy Rozdział XXXII. O kościele zakonnic O ołtarzu głównym O oknie, które trzeba zrobić z widokiem na ołtarz główny O oknie używanym do wydawania szat liturgicznych O okienku do rozdawania Komunii Świętej O oknie świętych relikwii O wnęce na święty olej chorych O stopniach ołtarza O zakrystii O kaplicach O oknie ołtarzowym O wewnętrznej części kościoła O dzwonnicy Rozdział XXXIII. O klasztorze żeńskim O salce kapitularza O refektarzu i piwnicy na wino O kuchni O miejscu do mycia rąk O miejscu do ogrzewania O miejscu do pracy O krużganku O rozmównicach O oknach do rozmawiania O drzwiach O kołach O piekarni O pralni O fryzjerni O pomieszczeniu kancelarii O magazynie O aptece O miejscach na piętrze klasztoru, a najpierw o wnętrzu sypialnym, czyli dormitorium O latrynach O pomieszczeniu szkoły nowicjuszek O szatni O spiżarni O infirmerii O szkole dla dziewcząt O ogrodach i zieleńcach klasztornych O karcerze i miejscu odosobnienia O miejscu słuchania świętej spowiedzi O mieszkaniu gościnnym dla spowiednika O mieszkaniu gościnnym dla zewnętrznych służących i dochodzących chłopów O domu konwersek Kilka uwag ogólnych o założeniu klasztornym Rozdział XXXIV. Kilka uwag ogólnych o budynku kościelnym Instrukcji księga II o sprzętach kościelnych Rozdział I. O sprzętach katedry Sprzęty do mszy, liturgii i obrzędów zastrzeżonych dla biskupa Urządzenie ołtarza głównego do mszy biskupiej Strój, szaty i insygnia biskupa, które muszą być używane do mszy, liturgii i uroczystych obrzędów Szaty dla duchownych służących biskupowi przy uroczystym sprawowaniu służby Bożej Pozostałe sprzęty używane do mszy, liturgii i innych uroczystych obrzędów biskupich Paramenty, które jak wspomniano wyżej, są zastrzeżone do użytku biskupa i ze względu na wielość kolorów muszą być w pięciu egzemplarzach Tkaniny liturgiczne, uszyte z lnu lub batystu i przeznaczone do obrzędów biskupich, które zostały już wymienione w powyższym spisie, ale ze względu na utrzymanie w czystości i konieczność prania powinny być w większej liczbie, jak to dokładnie wymieniono poniżej, w podrozdziale o paramentach lnianych Lniane paramenty biskupie Lniane paramenty używane przez asystę usługującą biskupowi O paramentach, których używają kanonicy i inni księża kościołów katedralnych do mszy konwentualnych i obrzędów liturgicznych Urządzenie ołtarza głównego Paramenty używane do mszy konwentualnych i służby Bożej Paramenty używane wyłącznie do mszy Paramenty, których używa się wspólne do mszy konwentualnych, liturgii i procesji Księgi, czyli tomy używane do liturgii w kościele metropolitalnym do obrządku ambrozjańskiego Księgi, czyli tomy używane do liturgii w innych kościołach katedralnych Sprzęty, których używa się do czczenia i rozdawania Świętej Eucharystii oraz udzielania innych sakramentów Sprzęty wspólne dla różnych obrzędów Sprzęty wyłącznie do liturgii pogrzebowej Sprzęty zakrystii katedralnej Oprócz tego następujące księgi, czyli tomy W kościele katedralnym mają być również księgi parafialne, te mianowicie Sprzęty użytkowe, które mają być przechowywane z jakimś miejscu bardzo blisko zakrystii O powodach, dla których pewne sprzęty muszą być w większej liczbie Wyliczenie rzeczy, które mają być w dwóch odmianach Zestaw rzeczy, które muszą być w trzech odmianach Zestaw wyżej szczegółowo wyliczonych tkanin i szat liturgicznych, które muszą być w pięciu egzemplarzach Zestaw tkanin lnianych, które muszą być w wielu egzemplarzach, żeby ich używać na zmianę, kiedy część z nich jest w praniu Lniane tkaniny ołtarzowe na msze konwentualne Lniane tkaniny kapłańskie do mszy konwentualnych Tkaniny lniane dla asysty w mszach konwentualnych Tkaniny lniane służące do rozdawania ludziom w kościele Komunii Świętej Tkaniny lniane używane do różnych obrzędów Paramenty ołtarza bocznego w bazylice katedralnej Wyliczenie rzeczy, które na różne dni powinny być w dwóch odmianach, a także, ze względu na różnorodność kolorów, dla każdej z nich w pięciu egzemplarzach Zestaw paramentów lnianych Sprzęty ołtarza bocznego, który nie ma żadnej fundacji, ale z ważnego powodu ma zezwolenie biskupa Paramenty wspólne dla wielu ołtarzy bocznych Rozdział II. O sprzętach kolegiaty Zestaw sprzętów ołtarza głównego Paramenty do odprawiania mszy konwentualnych i służby Bożej Lista paramentów używanych wyłącznie do mszy Paramenty, których używa się wspólnie do mszy konwentualnych, liturgii i procesji Księgi, czyli tomy używane do liturgii w kolegiatach obrządku rzymskiego Księgi, czyli tomy używane do liturgii w kolegiatach obrządku ambrozjańskiego. Sprzęty, których używa się do czczenia i rozdawania Świętej Eucharystii oraz udzielania innych sakramentów Paramenty, które są wspólne dla różnych świętych obrzędów Sprzęty wyłącznie do liturgii pogrzebowej Sprzęty zakrystii kolegiaty Oprócz tego następujące księgi, czyli tomy Oprócz tego następujące księgi parafialne Sprzęty użytkowe, które mają być przechowywane z jakimś miejscu bardzo blisko zakrystii O sprzętach, które ze względu na zasadę używania w dni uroczyste muszą być w dwóch odmianach Zestaw rzeczy, które muszą być w trzech odmianach Zestaw tkanin i szat liturgicznych, które muszą być w pięciu egzemplarzach Liczba paramentów lnianych Tkaniny ołtarzowe Lniane tkaniny kapłańskie do mszy konwentualnych Tkaniny lniane dla kleryków Tkaniny lniane służące do rozdawania Komunii Świętej Tkaniny lniane używane do różnych obrzędów Sprzęty ołtarzy bocznych kolegiaty Sprzęty ołtarza bocznego, który ma zezwolenie z ważnego powodu Sprzęty wspólne Rozdział III. O sprzętach kościoła parafialnego Zestaw sprzętów ołtarza głównego Szaty liturgiczne proboszcza używane do mszy parafialnej bez śpiewu Szaty liturgiczne używane wspólnie przez proboszcza i pozostałych duchownych nie tylko do uroczystych mszy parafialnych ze śpiewem, ale też przez służących przy innych uroczystościach liturgicznych Pozostałe sprzęty, używane wyłącznie do mszy Paramenty, których używa się wspólnie do liturgii i procesji Tomy, czyli księgi liturgiczne w kościele parafialnym obrządku rzymskiego Tomy, czyli księgi liturgiczne w kościele parafialnym obrządku ambrozjańskiego. Sprzęty, których używa się do czczenia i rozdawania Świętej Eucharystii oraz udzielania innych sakramentów Sprzęty wspólne dla różnych obrzędów Sprzęty wyłącznie do liturgii pogrzebowej Sprzęty zakrystii kościoła parafialnego Oprócz tego następujące księgi, czyli tomy Sprzęty użytkowe, które mają być przechowywane z jakimś miejscu bardzo blisko zakrystii O zestawie rzeczy, które są potrzebne w dwóch odmianach, bo co do zasady powinny być cenniejsze, gdy używa się ich w dni uroczystsze Zestaw wyżej wymienionych tkanin i szat liturgicznych, których komplety muszą być w pięciu egzemplarzach Liczba tkanin lnianych Tkaniny ołtarza głównego Lniane szaty kapłańskie do mszy parafialnych bez śpiewu Szaty lniane do mszy ze śpiewem Tkaniny lniane służące do rozdawania Komunii Świętej Tkaniny lniane używane do różnych obrzędów Sprzęty ołtarzy bocznych kościoła parafialnego Sprzęty ołtarza bocznego, który ma zezwolenie z ważnego powodu Sprzęty wspólne Rozdział IV. O sprzętach kościoła prostego i jego zakrystii Rozdział V. O zgodności szat i ich ozdób Tkaniny i szaty liturgiczne tego samego materiału i koloru Tkaniny i szaty tego samego koloru, co wyżej wymienione, które powinny być z innego materiału Ozdoby tkanin, które powinny być do siebie jak najlepiej dopasowane pod względem materiału, koloru i techniki wykonania Część druga Księgi II O kształcie paramentów O krzyżu O świecznikach O gasidle i przykrywce O tablicy kanonów O obrusach ołtarza O antependiach O szlaku albo pasie do ozdoby ołtarza O tkaninie do nakrycia ołtarza O nakryciu podestu i stopni ołtarza O pończochach biskupich O pantoflach O humerale O albie i jej parurze, czyli ozdobie O sznurze O stule O manipularzu O tunicelli O dalmatyce O rękawicach biskupich O ornacie O piusce O mitrze O pierścieniu O gremiale O pastorale O kapie O pektorale O welum subdiakońskim O welach asysty O welum kielichowym O kielichu O patenie O pokrowcu na kielich O futerale kielicha O korporale O bursie O puryfikaterzu O ampułkach O tacce O mszale O zakładce do mszału O nakryciu mszału O poduszce pod mszał O przyrządzie do podtrzymywania świecy używanym w liturgii pontyfikalnej O kadzielnicy, łódce i łyżeczce O nakryciu tronu biskupiego O stołkach asysty biskupa O faldistorium O nakryciu faldistorium O poduszkach faldistorium O kredencji i innych rzeczach O ręczniku do wycierania rąk O księgach lekcjonarza, epistolarza i ewangelistarza oraz ich nakryciach O okryciu pulpitu i ambony O przenośnym naczyniu na wodę święconą O ręczniku, czyli chustce do wycierania głów ochrzczonych O naczyniach na oleje święte O welach naczyń na święte oleje O naczyniach pomocniczych O nożycach używanych do sakramentu święceń O misce do różnych obrzędów biskupich O księdze egzorcyzmów O lichtarzach O gasidłach O chorągwi, czyli sztandarze O kołatkach drewnianych O nakryciu siedziska dla księdza O oponach O pulpitach O księgach, czyli tomach kościelnych O konopeum O monstrancji Świętej Eucharystii O puszce O pokrowcu na puszkę O welum puszki O baldachimach O latarniach O krótszych lichtarzach O obrusach używanych do Komunii Świętej O długich ławach O naczyniu do puryfikacji O krzyżu noszonym do chorych O przenośnej tabliczce do przekazywania znaku pokoju O komży O naczyniach i narzędziach przechowywanych w zakrystii O naczynkach na oleje święte w kościele macierzystym O naczyniach na oleje święte w kościele parafialnym O naczynku ostatniego namaszczenia O naczyniu przeznaczonym do przenoszenia wody chrzcielnej O naczynku, w którym przechowuje się święte hostie O naczyniu służącym do mycia kielicha i prania korporałów O skrzynkach na korporały i puryfikaterze O dywanie używanym przez księdza zakładającego szaty liturgiczne O ręcznikach do wycierania rąk O tablicach, które mają być zawieszone w zakrystii O paramentach do liturgii pogrzebowej O krzyżach do katafalku O świecznikach do katafalku O zestawie innych narzędzi Rozdział Należący do obu ksiąg tej instrukcji Bibliografia Indeks osób Indeks topograficzny Indeks rzeczowy Spis ilustracji