Struktury parafialne diecezji chełmińskiej w XVII-XVIII wieku

Szczegóły produktu W historiografii dziejów kościoła od kilku dziesięcioleci ważnym nurtem są badania dotyczące struktur parafialnych i związanych z parafiami instytucji, prowadzone na podstawie akt wizytacyjnych. Publikacje te zostały zapoczątkowane przez naukowców związanych z Instytutem Geografii Historycznej Kościoła w Polsce działającym w ramach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Zaowocowały one szeregiem prac, które stopniowo coraz dokładniej opisują funkcjonowanie kościoła w Polsce, jednak nie poprzez opis działalności poszczególnych biskupów, czy też analizy ustawodawstwa synodalnego, co było nurtem dominującym w starszych, choć ciągle potrzebnych badaniach, ale z perspektywy funkcjonowania struktur parafialnych. Podsumowaniem dotychczasowych badań autorów związanych z tym środowiskiem są, w odniesieniu do epoki nowożytnej, kolejne syntezy pióra S. Litaka. Wśród dotychczasowych badań związanych z tym nurtem brakuje szerszego odniesienia do dziejów diecezji chełmińskiej, którą zajął się jedynie S. Litak w ramach prac nad swoim atlasem kościoła łacińskiego w dobie I rozbioru. Opracowanie to, mimo swojej niewątpliwej wartości, budzi jednak pewien niedosyt, gdyż z racji na jego zakres chronologiczny analizuje sieć parafialną tylko ok. 1772 r., bez odniesienia się do zachodzących wcześniej procesów. Niniejsza publikacja stanowi, w pewnym przynajmniej stopniu, próbę zapełnienia tej luki poprzez analizę funkcjonowanie struktur parafialnych w świetle zachowanych akt wizytacyjnych. Będą nas interesowały przemiany dokonujące się w tym względzie na obszarze diecezji chełmińskiej, w jej granicach pokrywających się w praktyce z województwem chełmińskim Prus Królewskich. Nie będziemy się natomiast zajmować 5 dekanatami diecezji pomezańskiej położonymi w dawnym województwie malborskim, które choć oddane w administrację biskupom chełmińskim, posiadały jednak swoją własną, odrębną specyfikę, tworząc odrębny oficjalat pomezański. Ramy chronologiczne niniejszej pracy są narzucone przez stan zachowania materiału źródłowego. Najstarsze kompletne zachowane akta wizytacyjne pochodzą z 1647 r., a ostatnie nowożytne wizytacje były przeprowadzane w latach 80. XVIII w., a jedynie sporadycznie zachowały się akta z kolejnej dekady. Warto przy tym pamiętać, że w 1821 r. diecezja chełmińska została w znaczący sposób poszerzona przez przyłączenie do niej archidiakonatu pomorskiego z diecezji włocławskiej. Wielokrotnie jednak tam, gdzie informacje zawarte w protokołach wizytacyjnych będą na to pozwalały, będziemy starali się odtworzyć stan interesujących nas kwestii także we wcześniejszych okresach, sięgając czasem aż do początków XVII w. SPIS TREŚCI: Wstęp /9 Rozdział I Diecezja chełmińska i jej wizytacje w epoce potrydenckiej /17 1. Znaczenie wizytacji w potrydenckiej odnowie Kościoła katolickiego /17 2. Sytuacja polityczna i społeczna na obszarze diecezji chełmińskiej w XVI-XVIII w. /40 3. Wizytacje diecezji chełmińskiej epoki potrydenckiej /59 a. Najstarsze wizytacje z XVI w. /59 b. Wizytacje z 1. połowy XVII w. /61 c. Wizytacja Jana Ludwika Strzesza (1667-1672) /67 d. Wizytacje biskupa Teodora Potockiego z początku XVIII w. /79 e. Wizytacja biskupa Feliksa Ignacego Kretkowskiego (1724-1730) /82 f. Wizytacja biskupa Andrzeja Stanisława Załuskiego (1742-1743) /83 g. Ostatnie wizytacje przedrozbiorowe biskupów Wojciecha Stanisława Leskiego (1749-1756) i Andrzeja Ignacego Baiera (ok. 1762-1767) /91 h. Wizytacje biskupa Karola Hohenzollerna (1785-1795) /94 i. Główne tendencje ruchu wizytacyjnego od schyłku XVI do końca XVIII w. /98 Rozdział II Zmiany sieci dekanalnej i parafialnej /101 1. Dekanaty /101 2. Upadek sieci parafialnej do 2. połowy XVII w. /110 a. Parafie do połowy XVI w. /110 b. Sieć parafialna w przededniu wojen ze Szwecją (ok. 1625) /116 c. Sieć parafialna w 1647 r. /124 d. Upadek doby potopu - stan ok. 1670 r. /135 3. Odbudowa i stabilizacja struktur parafialnych u schyłku XVII i w XVIII w. /147 a. Odbudowa sieci kościołów u schyłku XVII w. /147 b. Zniszczenia wielkiej wojny północnej i stabilizacja do połowy XVIII w. /166 c. Stabilizacja w 2. połowie XVIII w. (do 1785) /176 4. Wpływ prawa patronatu na funkcjonowanie struktur parafialnych /182 5. Kościoły filialne i kaplice publiczne /203 a. Wiejskie kościoły filialne i kaplice publiczne /204 b. Kościoły filialne w miastach i prepozytury szpitalne /214 c. Kaplice zamkowe /221 d. Znaczenie świątyń nieparafialnych /228 6. Liczba wiernych /231 Rozdział III Duchowieństwo /248 1. Duchowieństwo i jego działalność duszpasterska /248 a. Archiprezbiterzy /248 b. Plebani /253 2. Uposażenie plebanów w dobrach ziemskich /270 3. Dochody spoza gospodarstwa plebańskiego /279 a. Legaty pieniężne /279 b. Daniny w zbożu (meszne) /284 c. Czynsze /285 d. Iura stolae /286 Rozdział IV Świątynie i ich wyposażenie /289 1. Materiał budowlany i stan kościołów /289 2. Wyposażenie kościołów /302 a. Ołtarze /302 b. Organy /306 c. Paramenty, szaty i księgi liturgiczne /316 Zakończenie /323 Aneksy /327 Wykaz skrótów /347 Bibliografia /349 1. Źródła archiwalne /349 2. Źródła drukowane /350 3. Opracowania /351 Spis tabel, map i wykresów w tekście /371 Pfarrgemeindestrukturen in der Diözese Chełmno (Kulm) im 17. bis 18. Jahrhundert (Zusammenfassung) /375 Indeks osób /379 Indeks miejscowości /387